دولت و مجلس شورای اسلامی از سه سال قبل طرح «حذف یارانه ثروتمندان» را در دستور کار قرار دارند. بر اساس این طرح که در قانون بودجه ۹۸ پیش‌بینی شده است، بودجه دهک‌های درآمدی بالا حذف خواهد شد.
شیوه اجرای این طرح اما هنوز مشخص نیست. نتایج یک پژوهش در سازمان برنامه و بودجه نشان می‌دهد که ثروتمندان حداقل سه برابر دهک‌های درآمدی اول تا سوم از یارانه‌های مستقیم و پنهان بهره می‌برند.
عکس: آرشیو
قانون هدفمندی یارانه‌ها با هدف «توزیع عادلانه» درآمد به اجرا گذاشته شد. دولت حسن روحانی طی سال‌های گذشته بارها طرح حذف یارانه «ثروتمندان» را به مجلس پیشنهاد کرده تا منابع حاصل از آن را برای «اشتغال‌زایی» و «افزایش سطح درآمد دهک‌های پائین» هزینه کند. مجلس شورای اسلامی هم این پیشنهاد را تصویب و دولت را به حذف یارانه حداقل سه دهک درآمدی بالا موظف کرده است. نتیجه اما همچنان پرداخت یارانه نقدی به دهک‌های درآمدی بالا است. نتایج یک بررسی در سازمان برنامه و بودجه نشان می‌دهد که ثروتمندان سهم بیشتری از یارانه‌های نقدی و غیرنقدی و همچنین یارانه پنهان می‌برند.
منابع رسمی همچنان از اعلام جمعیت زیر خط فقر خودداری می‌کردند. حتی برآورد مرکز پژوهش‌های مجلس شورای اسلامی از خط فقر در سال ۱۳۹۷ هم که بیانگر افزایش ۲۵ درصدی خط فقر بود، واقعیت را بیان نمی‌کند. این مرکز میزان درآمد خط فقر در تهران را برای تابستان سال گذشته دو میلیون و ۷۲۸ هزار تومان و برای شهرهای بزرگ یک میلیون و ۸۱۰ هزار تومان اعلام کرد.
این گزارش سرانه خط فقر در تابستان ۹۷ را یک میلیون و ۵۰ هزار تومان و برای خانواده چهار نفره ۲ میلیون و ۸۵۰ هزار تومان برآورد کرد. رقمی که با میزان درآمد خط فقر اعلام شده از سوی کارشناسان اقتصادی مستقل و تشکل‌های کارگری فاصله زیادی دارد.
حال سازمان برنامه و بودجه در بررسی توزیع یارانه‌های آشکار و پنهان در بودجه ۱۳۹۸ مشخص کرده که ۳۱ درصد جمعیت ایران (معادل ۲۴ میلیون تن) در دهک درآمدی اول تا سوم قرار دارند. ۱۰ درصد جمعیت معادل هشت میلیون تن فاقد پوشش بیمه درمانی است و ۷۸ درصد بازنشستگان و مستمری‌بگیران در چهار دهک درآمدی پائین قرار دارند. نتایج این بررسی نشان می‌دهد که ۶۰ درصد جمعیت دهک اول درآمدی تحت پوشش حمایت‌های نهادهای مسئول نیستند.
همچنین بر اساس اعلام مسئولان کانون بازنشستگی، ۷۵ درصد کارگران بازنشسته حداقل‌بگیر‌ند و درآمد ماهانه حدود ۱ میلیون و ۲۰۰ هزار تومان دارند که معادال کمتر از یک سوم سبد معیشت برآورد شده کمیته مزد شورای عالی کار است. این کمیته مبلغ سبد معیشت برای سال ۹۸ را ۳ میلیون و ۷۵۹ هزار تومان برآورد کرد.
وضعیت کارگران شاغل هم تفاوت چندانی با بازنشستگان ندارد؛ بیش از ۹۰ درصد آنان با قرارد موقت و حداقل دستمزد که با مزایای جانبی به حدود دو میلیون تومان می‌رسد، امرار معاش می‌کند. شرایط برای بیکاران در جستجوی کار و یا کارگران بیکار شده که امکان استفاده از بیمه بیکاری را پس از یک دوره زمانی مشخص ندارند، اما سخت‌تر است.
این شرایط در حالی به بخش بزرگی از جمعیت ایران تحمیل شده که سازمان برنامه و بودجه میزان یارانه پنهان و آشکار در بودجه ۱۳۹۸ را حدود ۸۹۰ هزار تومان اعلام کرده است.
برپایه نتایج گزارش این سازمان، در قانون بودجه سه نوع یارانه نقدی یا آشکار، غیرمستقیم و پنهان در نظر گرفته شده است. آشکارترین شکل یارانه همان یارانه نقدی و یارانه سوخت است که دولت در نظر دارد بخشی از آن را حذف کند اما هنوز راهکار مشخصی برای آن نیافته است.
نظام ناعادلانه توزیع یارانه
این گزارش که هدف آن «نشان دادن ناکارآ بودن» توزیع یارانه اعلام شده، نشان می‌دهد در هر سه نوع یارانه پیش‌بینی شده در قانون بودجه، دهک‌های بالای درآمدی سهم بیشتری از دهک‌های پایین درآمدی دارند. به عنوان نمونه سهم دهک‌های پردرآمد از یارانه پنهان گاز، برق و بنزین ۲۳ برابر دهک‌های کم درآمد است.
مبلغ یارانه پنهان مستقیم در این گزارش ۲۴۹ هزار میلیارد تومان اعلام شده که از این میزان ۱۲۱ هزار میلیارد تومان به سه دهک درآمدی هشتم تا دهم اختصاص می‌یابد و دهک اول تا سوم تنها ۱۵,۸ هزار میلیارد تومان نفع می‌برد. یعنی سه دهک بالا درآمدی ۷,۶ برابر سه دهک پایین از یارانه پنهان مستقیم نفع می‌برند و هر خانوار دهک دهم سالانه به‌طور متوسط از ۲۱ میلیون تومان یارانه پنهان بهره‌مند می‌شود، اما هر خانوار دهک اول فقط از سه میلیون تومان یارانه پنهان بهره می‌برد.
در کالاهای اساسی که عمدتا باید مورد مصرف دهک‌های پایین باشد و این دهک‌ها بیشتر از یارانه آن بهره ببرند، سهم سه دهک نخست حدود ۶,۵ هزار میلیارد تومان و سهم سه دهک آخر حدود ۱۸ هزار میلیارد تومان است.
یارانه بودجه‌ای: یارانه ویژه کارکنان وزارت اطلاعات
رقم یارانه بودجه‌ای که دولت اعتبار ویژه‌ای برای فروش خدمات به قیمت ارزان‌تر و یا کمک به دستگاه‌های دولتی و عمومی در نظر گرفته، سهم حوزه رفاه اجتماعی و سلامت به ترتیب ۶۸ و ۱۷ درصد است. کمترین سهم به بخش آموزش – آموزش ابتدایی و عالی- و صنعت با ۱,۶ درصد و یک دهم درصد اختصاص یافته است.
در توزیع یارانه بخش سلامت و رفاه اجتماعی هم سهم دهک‌های بالا بیشتر از دهک پائین است. به عنوان نمونه میزان بهره‌مندی دهک دهم از یارانه دارو نزدیک به ۴ هزار میلیارد تومان برآورد شده در حالکیه میانگین دهک اول ۲۵۶ میلیارد تومان است.
مجموع اعتبار یارانهای در قانون بودجه معادل ۱۰۰ هزار میلیارد تومان اعلام شده که از این میزان ۴۶,۶ هزار میلیارد تومان برای صندوق بازنشستگی کشوری و کارکنان وزارت اطلاعات هزینه می‌شود. یک هزار و ۸۴۰ میلیارد تومان از اعتبار این بخش هم به سازمان و صدا و سیما و ۱۰۰ میلیارد تومان به خبرگزاری دولت جمهوری اسلامی (ایرنا) اختصاص یافته است. اعتبار در نظر گرفته شده برای حمایت از صندوق بازنشستگی کشوری و بازنشستگان وزارت اطلاعات معادل ۲۰ برابر اعتبار سازمان بهزیستی برای حمایت از معلولان و اقشار خاص است.
دهک دهم ۷ برابر بیشتر از دهک اول یارانه پنهان می‌گیرد
در بخش دیگری از این گزارش یارانه‌های فرابودجه‌ای که در برگیرنده یارانه نقدی، یارانه نان و خرید تضمینی گندم و یا کمک به حمل و نقل بخش عمومی است، مورد بررسی قرار گرفته. بیشترین سهم در این بخش به یارانه‌های نقدی و غیرنقدی (۴۲ هزار میلیارد تومان) اختصاص یافته است. این میزان یارانه به صورت مساوی و میان تمامی متقاضیانی که ثبت‌نام کرده‌اند، تقسیم می‌شود. مشخص‌ترین شکل آن یارانه نقدی ماهانه است.
از هر چهار بازنشسته در ایران سه تن حداقل بگیرند و با درآمد کمتر از دو میلیون تومان امرارمعاش می‌کنند.
براساس سازمان برنامه و بودجه دولت در این بخش هفت هزار میلیارد تومان اعتبار برای فقرزدایی مطلق در نظر گرفته است. این یارانه پیش از این در شکل یارانه سوخت در مناطق مرزی اجرایی شده اما تاثیری در کاهش فقر در این مناطق نداشته است. همچنین سهم دولت برای پرداخت ۳ درصد معافیت بیمه‌ای که برای اشخاص حقیقی و حقوقی در نظر گرفته شده، ۲۶ میلیارد تومان برآورد شده است. دولت طی سال‌های گذشته این رقم را به سازمان تامین اجتماعی پرداخت نکرده و همین مسئله این سازمان و صندوق بازنشستگی را با «مشکل نقدینگی» روبرو کرده است.
این گزارش میزان یارانه پنهان که برای تامین کالاهای اساسی و حامل‌های انرژی هزینه می‌شود را ۶۴۹ هزار میلیارد تومان برآورد کرده است. ۵۰ درصد از این مبلغ صرف تامین فرآورده‌های نفتی می‌شود و ۵۰ هزار میلیارد تومان هم برای تامین کالاهای اساسی و دارو.
در بررسی سازمان برنامه و بودجه مشخص شده که دهک‌های درآمدی هفتم تا دهم نفع بیشتری از یارانه‌های پنهان می‌برند. متوسط یارانه پنهان دهک دهم بیشتر از ۷ برابر متوسط دهک اول است. هر خانوار دهک دهم سالانه به‌طور متوسط از ۲۱ میلیون تومان یارانه پنهان بهره‌مند می‌شود، اما هر خانوار دهک اول فقط از سه میلیون تومان یارانه پنهان بهره می‌برد.
بازتوزیع یارانه‌ها یا آزادسازی قیمت‌ها
این گزارش مجموع کل اعتبار و هزینه دولت برای سه شکل یارانه را ۸۹۰ هزار میلیارد تومان اعلام کرده است که چنانچه به صورت مساوی توزیع شود، سهم هر فرد ۱۰ میلیون و ۹۰۰ هزار تومان در سال و ۹۰۸ هزار تومان در ماه خواهد بود.اما نظام توزیع یارانه‌ها سبب شده که سهم ثروتمندان از یارانه آشکار و پنهان چند برابر فقیران باشد.
سازمان برنامه و بودجه هدف از این بررسی را «تغییر سیاست‌های حمایتی و اصلاح نظام یارانهای» به منظور بازتوزیع مناسب و «حمایت از دهک‌های پایین درآمدی» اعلام کرده است. پیشنهاد این سازمان برای «بازتوزیع یارانه‌ها» آزادسازی قیمت‌ها، حذف یارانه حامل‌های انرژی و کالاهای ضروری و درمانی است. پیشنهادی که اگرچه به ظاهر در خدمت تحقق شعار «باز توزیع ثروت» به عنوان یکی از شعارهای دولت خواهد بود، اما در واقعیت به کاهش خدمات اجتماعی، آنچه که تا به حال در قالب برنامه اصلاح سازمان تامین اجتماعی و محدودسازی طرح بیمه سلامت اجرا شده، و افزایش قیمت کالا و خدمات عمومی منتهی می‌شود.
چه تا به حال نیز برخلاف شعار تحقق بیمه درمانی همگانی بر اساس اعلام سازمان برنامه و بودجه ۱۰ درصد جمعیت فاقد هرگونه پوشش بیمه‌ای هستند و سقوط ارزش ریال و رشد تورم نه فقط یارانه‌های نقدی که اندک افزایش دستمزدها را هم بی‌اثر کرده و شمار فقرا شهری و روستایی روز به روز بیشتر شده. آنگونه که علی کرد، عضو کمیسیون اجتماعی مجلس گفته است: گرانی در یکسال گذشته موجب افزایش یک میلیون نفری جمعیت حاشیه‌نشین شد.
با این حال دولت نه با واقعی شدن دستمزدها موافقت کرد و نه اعتباری برای همسان‌سازی حقوق بازنشسگان که هفتاد و پنج درصدشان با حداقل درآمد امرارمعاش می‌کنند، در نظر گرفت.
